|
|
|
|
Praefatio |
XXIII |
|
|
Maior Scipiades, Italis qui solus ab
oris |
|
in proprium uertit Punica
bella caput, |
|
non sine Pieriis exercuit artibus
arma: |
|
semper erat uatum maxima
cura duci. |
5 |
gaudet enim uirtus testes sibi iungere
Musas; |
|
carmen amat quisquis carmine
digna gerit. |
|
ergo seu patriis primaeuus manibus
ultor |
|
subderet Hispanum legibus
Oceanum, |
|
seu Tyrias certa fracturus cuspide
uires |
10 |
inferret Libyco signa
tremenda mari, |
|
haerebat doctus lateri castrisque
solebat |
|
omnibus in medias Ennius ire
tubas. |
|
illi post lituos pedites fauere
canenti |
|
laudauitque noua caede
cruentus eques. |
15 |
cumque triumpharet gemina Karthagine
uicta |
|
(hanc uindex patris uicerat,
hanc patriae), |
|
cum longi Libyam tandem post funera
belli |
|
ante suas maestam cogeret
ire rotas, |
|
aduexit reduces secum Victoria
Musas |
20 |
et sertum uati Martia laurus
erat. |
|
noster Scipiades Stilicho, quo concidit
alter |
|
Hannibal antiquo saeuior
Hannibale, |
|
te mihi post quinos annorum, Roma,
recursus |
|
reddidit et uotis iussit
adesse suis. |
|
|
Panegyricus |
XXIV |
|
|
Quem populi plausu,
procerum quem uoce petebas, |
|
aspice, Roma, uirum. iam tempora desine
longae |
|
dinumerare uiae uisoque adsurgere
semper |
|
puluere: non dubiis ultra torquebere
uotis. |
5 |
totus adest oculis, aderat qui mentibus
olim, |
|
spe maior, fama melior. uenerare
curulem, |
|
quae tibi restituit fasces, conplectere
dextram, |
|
sub iuga quae Poenos iterum Romana
redegit; |
|
excipe magnanimum pectus, quo frena
reguntur |
10 |
imperii, cuius libratur sensibus
orbis. |
|
os sacrum, quod in aere colis, miraris in
auro, |
|
cerne libens: hic est pro te bellator
ubique, |
12 pro te
C : felix C || |
|
defensor Libyae, Rheni calcator et
Histri. |
13 calcator
C : pacator C || |
|
Ostentare suos prisco
si more labores |
15 |
et gentes cuperet uulgo monstrare
subactas, |
|
certassent utroque pares a cardine
laurus: |
|
haec Alamannorum spoliis, Australibus
illa |
|
ditior exuuiis; illinc flauente
Sygambri |
|
caesarie, nigris hinc Mauri crinibus
irent. |
20 |
ipse albis ueheretur equis currumque
secutus |
|
laurigerum festo fremuisset carmine
miles. |
|
hi famulos traherent reges; hi ficta
metallo |
22 ficta
Heinsius : facta O || |
|
oppida uel montes captiuaque flumina
ferrent. |
|
hinc Libyei fractis lugerent cornibus
amnes; |
25 |
inde catenato gemeret Germania
Rheno. |
|
sed non inmodicus proprii iactator
honoris |
|
consul, Roma, tuus. non illum praemia
tantum |
|
quam labor ipse iuuat; strepitus fastidit
inanes |
|
inque animis hominum pompa meliore
triumphat. |
30 |
Non alium certe
Romanae laetius arces |
30 laetius
Goodyear : clarius O || |
|
suscepere ducem, nec cum cedente
rediret |
|
Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia
curru |
|
Pellaeae domitor Paulus conscenderet
aulae. |
|
nec similis Latias patefecit gloria
portas |
35 |
post Numidas Mario, post classica Martis
Eoi |
|
Pompeio. nulli pars aemula defuit
umquam |
|
quae grauis obstreperet laudi, stimulisque
malignis |
|
facta sequebatur quamuis ingentia
liuor. |
|
solus hic inuidiae fines uirtute
reliquit |
40 |
humanumque modum. quis enim liuescere
possit |
|
quod numquam pereant stellae, quod Iuppiter
altum |
|
possideat caelum, quod nouerit omnia
Phoebus? |
|
est aliquod meriti spatium quod nulla
furentis |
|
inuidiae mensura capit. ductoribus
illis |
45 |
praeterea diuersus erat fauor: aequior
ille |
|
patribus, inuisus plebi; popularibus
illi |
|
munito studiis languebat gratia
patrum. |
|
omnis in hoc uno uariis discordia
cessit |
|
ordinibus: laetatur eques plauditque
senator |
50 |
uotaque patricio certant plebeia
fauori. |
|
O felix, seruata uocat
quem Roma parentem! |
|
o mundi communis amor, cui militat
omnis |
|
Gallia, quem regum thalamis Hispania
nectit, |
|
cuius et aduentum crebris petiere
Quirites |
55 |
uocibus et genero meruit praestante
senatus! |
|
non sic uirginibus flores, non frugibus
irnbres, |
|
prospera non fessis optantur flamina
nautis |
|
ut tuus aspectus populo. quae numine
tanto |
|
litora fatidicas attollunt Delia
laurus, |
60 |
uenturi quotiens adfulsit Apollinis
arcus? |
|
quae sic aurifero Pactoli fonte
tumescit |
|
Lydia, cum domitis apparuit Euhius
Indis? |
|
nonne uides et plebe uias et tecta
latere |
|
matribus? his, Stilicho cunctis inopina
reluxit |
65 |
te uictore salus. septem circumspice
montes, |
|
qui solis radios auri fulgore
lacessunt, |
|
indutosque arcus spoliis aequataque
tenipla |
|
nubibus et quidquid tanti struxere
triumphi. |
|
quantae profueris, quantam seruaueris
urbem, |
70 |
attonitis metire oculis. haec fabula
certe |
|
cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet
Austro. |
|
Mos erat in ueterum
castris, ut tempora quercu |
|
uelaret, ualidis fuso qui uiribus
hoste |
|
casurum potuit morti subducere
ciuem. |
75 |
at tibi quae poterit pro tantis ciuica
reddi |
|
moenibus? aut quantae pensabunt facta
coronae? |
|
nec solam populi uitam debere
fatetur |
|
armis Roma tuis; sed, quo iucundior
esset |
|
lucis honoratae fructus, uenerabile
famae |
80 |
pondus et amissas uires et regna
recepit. |
|
iam non praetumidi supplex Orientis
ademptam |
|
legatis poscit Libyam famulosue
precatur |
|
(dictu turpe) suos, sed robore freta
Gabino |
|
te duce Romana tandem se uindicat
ira. |
85 |
ipsa iubet signis bellaturoque
togatus |
|
imperat: expectant aquilae decreta
senatus. |
|
ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa
curulem |
|
obtulit ultori fastosque ornare
coegit. |
|
Nil perdit decoris
prisci nec libera quaerit |
90 |
saecula, cum donet fasces, cum proelia
mandet |
|
seque etiam creuisse uidet. quis Gallica
rura, |
|
quis meminit Latio Senonum seruisse
ligones? |
|
aut quibus exemplis fecunda Thybris ab
Arcto |
|
uexit Lingonico sudatas uomere
messes? |
95 |
illa seges non auxilium modo praebuit
urbi, |
|
sed fuit indicio, quantum tibi, Roma,
liceret: |
|
admonuit dominae gentes instarque
tropaei |
|
rettulit ignotum gelidis uectigal ab
oris. |
|
hoc quoque maiestas augescit plena
Quirini, |
100 |
rectores Libyci populo quod iudice
pallent |
100 Libyci O :
Libyae c || |
|
et post emeritas moderator quisque
secures |
|
discrimen letale subit: quid Poenus
arator |
|
intulerit, madidus quantum transmiserit
Auster. |
|
ardua qui late terris responsa
dedere, |
105 |
nunc trepidant humiles; tremuit quos Africa
nuper, |
105 nunc C : hic
C : hinc C : hii C || |
|
cernunt rostra reos. cani uirtutibus
aeui |
|
materiem pandit Stilicho populumque
uetusti |
|
culminis inmemorem dominandi rursus in
usum |
|
excitat, ut magnos calcet metuendus
honores, |
110 |
pendat iustitia crimen, pietate
remittat |
|
errorem purosque probet damnetque
nocentes |
|
et patrias iterum clemens exerceat
artes. |
|
Fallitur egregio si
quis sub principe credit |
|
seruitium. numquam libertas gratior
extat |
115 |
quam sub rege pio. quos praeficit ipse
regendis |
|
rebus, ad arbitrium plebis patrumque
reducit |
|
conceditque libens, meritis seu praemia
poscant |
|
seu punire uelint. posito iam purpura
fastu |
|
de se iudicium non indignatur
haberi. |
120 |
sic docuit regnare socer, sic casta
iuuentae |
120 casta O ] cauta
uel tanta uel acta uel arta uel apta c
|| |
|
frena dedit, teneros his moribus imbuit
annos, |
|
uerior Augusti genitor, fiducia
belli, |
|
pacis consilium, per quem squalore
remoto |
|
pristina Romuleis iam floruit artibus
aetas, |
125 |
per quem fracta diu translataque paene
potestas |
|
non oblita sui seruilibus exulat
aruis, |
|
in proprium sed ducta larem uictricia
reddit |
|
fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat
olim, |
128 haeserat O ]
arx erat Goodyear || |
|
auspiciis capitique errantia membra
reponit. |
130 |
Proxime dis consul,
tantae qui prospicis urbi, |
|
qua nihil in terris conplectitur altius
aether, |
|
cuius nec spatium uisus nec corda
decorem |
|
nec laudem uox ulla capit, quae luce
metalli |
|
aemula uicinis fastigia conserit
astris, |
135 |
quae septem scopulis zonas imitatur
Olympi, |
|
armorum legumque parens, quae fundit in
omnes |
|
imperium primique dedit cunabula
iuris, |
|
haec est exiguis quae finibus orta
tetendit |
|
in geminos axes paruaque a sede
profecta |
140 |
dispersit cum sole manus. haec obuia
fatis |
|
innumeras uno gereret cum tempore
pugnas, |
|
Hispanas caperet, Siculas obsideret
urbes |
|
et Gallum terris prosterneret, aequore
Poenum, |
|
numquam succubuit damnis et territa
nullo |
145 |
uulnere post Cannas maior Trebiamque
fremebat, |
|
et, cum iam premerent flammae murumque
feriret |
|
hostis, in extremos aciem mittebat
Hiberos, |
|
nec stetit Oceano remisque ingressa
profundum |
|
uincendos alio quaesiuit in orbe
Britannos. |
150 |
haec est in gremium uictos quae sola
recepit |
|
humanumque genus communi nomine
fouit, |
|
matris, non dominae ritu, ciuesque
uocauit |
|
quos domuit nexuque pio longinqua
reuinxit. |
|
huius pacificis debemus moribus
omnes |
155 |
quod ueluti patriis regionibus utitur
hospes, |
|
quod sedem mutare licet, quod ceriiere
Thylen |
|
lusus et horrendos quondam penetrare
recessus, |
|
quod bibimus passim Rhodanum, potamus
Oronten, |
|
quod cuncti gens una sumus. nec terminus
umquam |
160 |
Romanae dicionis erit. iam cetera
regna |
160 iam temptaui :
nam O || |
|
luxuries uitiis odiisque superbia
uertit: |
|
sic male sublimes fregit Spartanus
Athenas |
|
atque idem Thebis cecidit; sic Medus
ademit |
|
Assyrio Medoque tulit moderamina
Perses; |
165 |
subiecit Persen Macedo, cessurus et
ipse |
|
Romanis. haec auguriis firmata
Sibyllae, |
|
haec sacris animata Numae; huic fulmina
uibrat |
167 huic C : hinc
C : hic c : cum c | uibrat C : librat C
|| |
|
Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone
uelat; |
|
arcanas huc Vesta faces, huc orgia
secum |
170 |
transtulit et Phrygios genetrix turrita
leones; |
|
huc defensurus morbos Epidaurius
ultro |
|
reptauit placido tractu uectumque per
undas |
|
insula Paeonium texit Tiberina
draconem; |
|
hanc tu cum superis, Stilicho praeclare,
tueris, |
175 |
protegis hanc clipeo, patriam regumque
ducumque |
|
praecipueque tuam; dedit haec exordia
lucis |
|
Eucherio puerumque ferens hic regia
mater |
|
Augusto monstrauit auo: laetatus at
ille |
|
sustulit in Tyria reptantem ueste
nepotem, |
180 |
Romaque uenturi gaudebat praescia
fati, |
|
quod te iam tanto meruisset pignore
ciuem. |
|
Nec tamen ingratum nec
qui benefacta referre |
|
nesciat, hunc credas populum. si uoluere
priscos |
|
annales libeat, quotiens hic proelia
sumpsit |
185 |
pro sociis, quotiens dono concessit
amicis |
|
regibus Ausonio quaesitas sanguine
terras! |
|
publica sed numquam tanto se gratia
fudit |
|
adsensu: quis enim princeps non omnibus
egit |
|
obsequiis dominum sese patremque
uocari, |
189 dominum sese C
: sese dominum C || |
190 |
quod tibi continuis resonant conuexa
diebus? |
|
macte nouis consul titulis! Mauortia
plebes |
|
te dominum Bruto non indignante
fatetur |
|
et, quod adhuc nullo potuit terrore
coacta |
|
libertas Romana pati, Stilichonis
amori |
195 |
detulit. exultant auidi, quocumque
decorus |
|
conspiciare loco, nomenque ad sidera
tollunt; |
|
nee uaga dilecto satiantur lumina
uultu, |
|
seu circum trabeis fulgentibus aureus
intres, |
|
seu celebres ludos, solio seu fultus
eburno |
200 |
cingas iure forum, denso seu turbine
uulgi |
200 denso O : densi
c || |
|
circumfusa tuae conscendant rostra
secures. |
|
Quae uero procerum
uoces, quam certa fuere |
|
gaudia, cum totis exurgens ardua
pinnis |
|
ipsa duci sacras Victoria panderet
aedes! |
205 |
o palma uiridi gaudens et amica
tropaeis, |
|
custos imperii uirgo, quae sola
mederis |
|
uulneribus nullumque doces sentire
laborem, |
|
seu tibi Dictaeae placuerunt astra
Coronae |
|
seu magis aestiuo sedes uicina
Leoni, |
210 |
seu sceptrum sublime Iouis seu Pallados
ambis |
|
aegida, seu fessi mulces suspiria
Martis, |
|
adsis perpetuum Latio uotisque
senatus |
|
adnue, diua, tui. Stilicho tua saepius
ornet |
|
limina teque simul rediens in castra
reducat. |
215 |
hunc bellis comitare fauens, hunc redde
togatum |
|
consiliis. semper placidis te moribus
egit |
|
seruauitque piam uictis nec polluit
umquam |
|
laurum saeuitia. ciues nec fronte
superba |
|
despicit aut trepidam uexat legionibus
urbem, |
220 |
sed uerus patriae consul cessantibus
armis |
|
contentus lictore uenit nec inutile
quaerit |
|
ferri praesidium solo munitus
amore. |
|
Magnarum nec parcus
opum geminare profundas |
|
distulit inpensas, sed post miracula
castris |
225 |
edita uel genero, Romae maiora
reseruat. |
|
auratos Rhodiis imbres nascente
Minerua |
|
indulsisse Iouem perhibent, Bacchoque
paternum |
|
iam laxante femur mutatus palluit
Hermus |
|
in pretium, uotique famem passurus
auari |
230 |
ditabat rutilo quidquid Mida tangeret
auro. |
|
fabula seu uerum, canitur: tua copia
uincit |
|
fontem Hermi tactumque Midae pluuiamque
Tonantis. |
|
obscurat ueteres obscurabitque
futuros |
|
par donis armisque manus; si solueret
ignis |
235 |
quas dedit inmanes uili pro pondere
massas, |
235 quas C : quot
c, Heinsius : quod C : quos C || |
|
argenti potuere lacus et flumina
fundi. |
|
Nec tibi, quae pariter
siluis dominaris et astris, |
|
exiguam Stilicho mouit, Latonia,
curam. |
|
tu quoque nobilibus spectacula nostra
laboras |
240 |
inlustrare feris summoque in uertice
rupis |
|
Alpinae socias arcu cessante
pudicas |
|
et pharetratarum comitum inuiolabile
cogis |
|
concilium. ueniunt umeros et bracchia
nudae |
|
armataeque manus iaculis et terga
sagittis, |
245 |
incomptae pulchraeque tamen; sudoribus
ora |
|
puluerulenta rubent, sexum nec cruda
fatetur |
|
uirginitas; sine lege comae; duo cingula
uestem |
|
crure tenus pendere uetant. praecedit
amicas |
|
flaua Leontodame, sequitur nutrita
Lycaeo |
250 |
Nebrophone telisque domat quae Maenala
Thero. |
|
ignea Cretaea properat Britomartis ab
Ida |
|
et cursu Zephyris numquam cessura
Lycaste. |
|
iungunt se geminae, metuenda feris
Hecaerge |
|
et soror, optatum numen uenantibus,
Opis, |
255 |
progenitae Scythia: diuas nemorumque
potentes |
255 progenitae Scythia
C : progenies Scythiae C || |
|
fecit Hyperboreis Delos praelata
pruinis. |
|
hae septem uenere duces; exercitus
alter |
|
Nympharum incedunt, acies formosa
Dianae, |
|
centum Taygeti, centum de uertice
Cynthi, |
260 |
et totidem casto genuit quas flumine
Ladon. |
|
has ubi collectas uidit, sic Delia
coepit: |
|
O sociae, mecum
thalami quae iura perosae |
|
uirgineo gelidos percurritis agmine
montes, |
|
cernitis ut Latio superi communibus
ornent |
265 |
hunc annum studiis, quantos Neptunus
equorum |
|
donet ab orbe greges, laudi quod nulla
canendae |
|
fratris plectra uacent? nostram quoque sentiat
idem |
|
quam meritis debemus opem. non spicula
poscit |
|
iste labor; maneant clausis nunc sicca
pharetris |
270 |
omnis et a solitis noster uenatibus
arcus |
|
temperet; in solam cruor hic seruetur
harenam. |
|
retibus et claustris dilata morte
tenendae |
272 claustris C :
clatris c || |
|
ducendaeque ferae. cupidas arcete
sagittas; |
|
consulis in plausum casuris parcite
monstris. |
275 |
adceleret diuisa manus: mihi cursus
anhelas |
|
tenditur ad Syrtes, mecum Dictaea
Lycaste |
|
et comes Opis eat. steriles iuuat ire per
aestus: |
|
namque feras aliis tellus Maurusia
donum |
|
praebuit, huic soli debet ceu uicta
tributum. |
280 |
dum nos horribiles Libyae scrutamur
alumnos, |
280 alumnos O :
arenas Heinsius || |
|
Europae uos interea perquirite
saltus |
|
et scopulos. posita ludat formidine
pastor |
|
securisque canat Stilichonem fistula
siluis. |
|
pacet muneribus montes qui legibus
urbes. |
285 |
Dixit et extemplo
frondosa fertur ab Alpe |
|
trans pelagus; cerui currum subiere
iugales, |
|
quos decus esse deae primi sub limine
caeli |
|
roscida fecundis concepit Luna
cauernis: |
|
par nitor intactis niuibus; frons discolor
auro |
290 |
germinat et spatio summas aequantia
fagos |
|
cornua ramoso surgunt procera
metallo. |
|
Opis frena tenet, fert retia rara
Lycaste |
|
auratasque plagas, inmortalesque
Molossi |
|
latrantes mediis circum iuga nubibus
ibant. |
295 |
quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat)
armis |
|
diuersa regione ruunt ducitque
cohortem |
|
quaeque suam. uariae formis et gente
secuntur |
|
ingenioque canes: illae grauioribus
aptae |
|
morsibus, hae pedibus celeres, hae nare
sagaces; |
300 |
hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque
Lacaenae |
300 tenuesque O :
teneraeque c : teretesque Heinsius || |
|
magnaque taurorum fracturae colla
Britannae. |
|
Dalmatiae lucos abruptaque bracchia
Pindi |
|
sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica
cingis |
|
lustra, Leontodame, Germanorumque
paludes |
305 |
eruis et si quis defensus harundine
Rheni |
|
uastus aper nimio dentes curuauerit
aeuo. |
|
nubiferas Alpes Appenninique
recessus |
|
Garganique niues Hecaerge prompta
fatigat. |
|
speluncas canibus Thero rimatur
Hiberas |
310 |
informesque cauis ursos detrudit ab
antris, |
|
quorum saepe Tagus manantes sanguine
rictus |
|
non satiauit aquis et quos iam frigore
segnes |
|
Pyrenaea tegit latebrosis frondibus
ilex. |
|
Cyrneis Siculisque iugis uenata
uirago |
315 |
Nebrophone ceruos aliasque in uincula
cogit |
|
non saeuas pecudes sed luxuriantis
harenae |
|
delicias, pompam
nemorum. Quodcumque
tremendum |
|
dentibus aut insigne iubis aut nobile
cornu |
|
aut rigidum saetis capitur, decus omne
timorque |
320 |
siluarum. non cauta latent, non mole
resistunt |
|
fortia, non uolucri fugiunt pernicia
cursu. |
|
haec laqueis innexa gemunt; haec clausa
feruntur |
|
ilignis domibus. fabri nec tigna
polire |
|
sufficiunt; rudibus fagis texuntur et
ornis |
325 |
frondentes caueae. ratibus pars ibat
onustis |
|
per freta, per fluuios; exanguis dextera
torpet |
326 per fluuios C :
uel fluuios C : uel fluuiis C || |
|
remigis et propriam metuebat nauita
mercem. |
|
per terram pars ducta rotis, longoque
morantur |
|
ordine plaustra uias montanis plena
triumphis |
330 |
et fera sollicitis uehitur captiua
iuuencis, |
|
explebat quibus ante famem, quotiensque
reflexi |
|
conspexere boues, pauidi temone
recedunt. |
|
Iamque pererratis
Libyae flagrantibus oris |
|
legerat eximios Phoebi germana
leones, |
335 |
Hesperidas qui saepe fugant uentoque
citatis |
|
terrificant Atlanta iubis armentaque
longe |
|
uastant Aethiopum quorumque inpune
fragosa |
|
murmura pastores numquam excepere per
auras. |
338 pastores . . .
excepere per auras C (auras c) : pastorum . . . uenere per aures
C || |
|
non illos taedae ardentes, non strata
superne |
340 |
lapsuro uirgulta solo, non uocibus
haedi |
|
pendentis stimulata fames, non fossa
fefellit; |
|
ultro se uoluere capi gaudentque
uideri |
|
tantae praeda deae. respirant pascua
tandem; |
|
agricolae reserant iam tuta mapalia
Mauri. |
345 |
tum uirides pardos et cetera colligit
Austri |
|
prodigia inmanesque simul Latonia
dentes, |
|
qui secti ferro in tabulas auroque
micantes |
|
inscripti rutilum caelato consule
nomen |
|
per proceres et uulgus eant. stupor omnibus
Indis |
350 |
plurimus ereptis elephans inglorius
errat |
|
dentibus: insedit nigra ceruice
gementum |
|
et fixum dea quassat ebur penitusque
cruentis |
|
stirpibus auulsis patulos exarmat
hiatus. |
|
ipsos quin etiam nobis miracula
uellet |
355 |
ducere, sed pigra cunctari mole
ueretur. |
|
Tyrrhenas fetus
Libycos conplexa per undas |
|
classica turba sonat, caudamque a puppe
retorquens |
|
ad proram iacet usque leo: uix subleuat
unum |
|
tarda ratis. fremitus stagnis auditur in
imis |
360 |
cunctaque prosiliunt cete terrenaque
Nereus |
|
confert monstra suis et non aequare
fatetur. |
|
aequora sic uictor quotiens per rubra
Lyaeus |
|
nauigat, intorquet clauum Silenus et
acres |
|
insudant tonsis Satyri taurinaque
pulsu |
365 |
Baccharum Bromios innitant tympana
remos; |
|
transtra ligant hederae, malum circumflua
uestit |
|
pampinus, antemnis inlabitur ebria
serpens, |
|
perque mero madidos currunt saliuntque
rudentes |
|
lynces et insolitae mirantur carbasa
tigres. |
§ |