CLAVDII CLAVDIANI
DE CONSVLATV STILICHONIS III
XXIII-XXIV
 
 
  Praefatio XXIII

  Maior Scipiades, Italis qui solus ab oris
     in proprium uertit Punica bella caput,
  non sine Pieriis exercuit artibus arma:
     semper erat uatum maxima cura duci.
5   gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas;
     carmen amat quisquis carmine digna gerit.
  ergo seu patriis primaeuus manibus ultor
     subderet Hispanum legibus Oceanum,
  seu Tyrias certa fracturus cuspide uires
10      inferret Libyco signa tremenda mari,
  haerebat doctus lateri castrisque solebat
     omnibus in medias Ennius ire tubas.
  illi post lituos pedites fauere canenti
     laudauitque noua caede cruentus eques.
15   cumque triumpharet gemina Karthagine uicta
     (hanc uindex patris uicerat, hanc patriae),
  cum longi Libyam tandem post funera belli
     ante suas maestam cogeret ire rotas,
  aduexit reduces secum Victoria Musas
20      et sertum uati Martia laurus erat.
  noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter
     Hannibal antiquo saeuior Hannibale,
  te mihi post quinos annorum, Roma, recursus
     reddidit et uotis iussit adesse suis.
 
  Panegyricus XXIV

      Quem populi plausu, procerum quem uoce petebas,
  aspice, Roma, uirum. iam tempora desine longae
  dinumerare uiae uisoque adsurgere semper
  puluere: non dubiis ultra torquebere uotis.
5   totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,
  spe maior, fama melior. uenerare curulem,
  quae tibi restituit fasces, conplectere dextram,
  sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit;
  excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur
10   imperii, cuius libratur sensibus orbis.
  os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro,
  cerne libens: hic est pro te bellator ubique,   12 pro te C : felix C ||
  defensor Libyae, Rheni calcator et Histri.   13 calcator C : pacator C ||
      Ostentare suos prisco si more labores
15   et gentes cuperet uulgo monstrare subactas,
  certassent utroque pares a cardine laurus:
  haec Alamannorum spoliis, Australibus illa
  ditior exuuiis; illinc flauente Sygambri
  caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent.
20   ipse albis ueheretur equis currumque secutus
  laurigerum festo fremuisset carmine miles.
  hi famulos traherent reges; hi ficta metallo   22 ficta Heinsius : facta O ||
  oppida uel montes captiuaque flumina ferrent.
  hinc Libyei fractis lugerent cornibus amnes;
25   inde catenato gemeret Germania Rheno.
  sed non inmodicus proprii iactator honoris
  consul, Roma, tuus. non illum praemia tantum
  quam labor ipse iuuat; strepitus fastidit inanes
  inque animis hominum pompa meliore triumphat.
30       Non alium certe Romanae laetius arces   30 laetius Goodyear : clarius O ||
  suscepere ducem, nec cum cedente rediret
  Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru
  Pellaeae domitor Paulus conscenderet aulae.
  nec similis Latias patefecit gloria portas
35   post Numidas Mario, post classica Martis Eoi
  Pompeio. nulli pars aemula defuit umquam
  quae grauis obstreperet laudi, stimulisque malignis
  facta sequebatur quamuis ingentia liuor.
  solus hic inuidiae fines uirtute reliquit
40   humanumque modum. quis enim liuescere possit
  quod numquam pereant stellae, quod Iuppiter altum
  possideat caelum, quod nouerit omnia Phoebus?
  est aliquod meriti spatium quod nulla furentis
  inuidiae mensura capit. ductoribus illis
45   praeterea diuersus erat fauor: aequior ille
  patribus, inuisus plebi; popularibus illi
  munito studiis languebat gratia patrum.
  omnis in hoc uno uariis discordia cessit
  ordinibus: laetatur eques plauditque senator
50   uotaque patricio certant plebeia fauori.
      O felix, seruata uocat quem Roma parentem!
  o mundi communis amor, cui militat omnis
  Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,
  cuius et aduentum crebris petiere Quirites
55   uocibus et genero meruit praestante senatus!
  non sic uirginibus flores, non frugibus irnbres,
  prospera non fessis optantur flamina nautis
  ut tuus aspectus populo. quae numine tanto
  litora fatidicas attollunt Delia laurus,
60   uenturi quotiens adfulsit Apollinis arcus?
  quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit
  Lydia, cum domitis apparuit Euhius Indis?
  nonne uides et plebe uias et tecta latere
  matribus? his, Stilicho cunctis inopina reluxit
65   te uictore salus. septem circumspice montes,
  qui solis radios auri fulgore lacessunt,
  indutosque arcus spoliis aequataque tenipla
  nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.
  quantae profueris, quantam seruaueris urbem,
70   attonitis metire oculis. haec fabula certe
  cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.
      Mos erat in ueterum castris, ut tempora quercu
  uelaret, ualidis fuso qui uiribus hoste
  casurum potuit morti subducere ciuem.
75   at tibi quae poterit pro tantis ciuica reddi
  moenibus? aut quantae pensabunt facta coronae?
  nec solam populi uitam debere fatetur
  armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset
  lucis honoratae fructus, uenerabile famae
80   pondus et amissas uires et regna recepit.
  iam non praetumidi supplex Orientis ademptam
  legatis poscit Libyam famulosue precatur
  (dictu turpe) suos, sed robore freta Gabino
  te duce Romana tandem se uindicat ira.
85   ipsa iubet signis bellaturoque togatus
  imperat: expectant aquilae decreta senatus.
  ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem
  obtulit ultori fastosque ornare coegit.
      Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit
90   saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet
  seque etiam creuisse uidet. quis Gallica rura,
  quis meminit Latio Senonum seruisse ligones?
  aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto
  uexit Lingonico sudatas uomere messes?
95   illa seges non auxilium modo praebuit urbi,
  sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:
  admonuit dominae gentes instarque tropaei
  rettulit ignotum gelidis uectigal ab oris.
  hoc quoque maiestas augescit plena Quirini,
100   rectores Libyci populo quod iudice pallent 100 Libyci O : Libyae c ||
  et post emeritas moderator quisque secures
  discrimen letale subit: quid Poenus arator
  intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.
  ardua qui late terris responsa dedere,
105   nunc trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper, 105 nunc C : hic C : hinc C : hii C ||
  cernunt rostra reos. cani uirtutibus aeui
  materiem pandit Stilicho populumque uetusti
  culminis inmemorem dominandi rursus in usum
  excitat, ut magnos calcet metuendus honores,
110   pendat iustitia crimen, pietate remittat
  errorem purosque probet damnetque nocentes
  et patrias iterum clemens exerceat artes.
      Fallitur egregio si quis sub principe credit
  seruitium. numquam libertas gratior extat
115   quam sub rege pio. quos praeficit ipse regendis
  rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit
  conceditque libens, meritis seu praemia poscant
  seu punire uelint. posito iam purpura fastu
  de se iudicium non indignatur haberi.
120   sic docuit regnare socer, sic casta iuuentae 120 casta O ] cauta uel tanta uel acta uel arta uel apta c ||
  frena dedit, teneros his moribus imbuit annos,
  uerior Augusti genitor, fiducia belli,
  pacis consilium, per quem squalore remoto
  pristina Romuleis iam floruit artibus aetas,
125   per quem fracta diu translataque paene potestas
  non oblita sui seruilibus exulat aruis,
  in proprium sed ducta larem uictricia reddit
  fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim, 128 haeserat O ] arx erat Goodyear ||
  auspiciis capitique errantia membra reponit.
130       Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,
  qua nihil in terris conplectitur altius aether,
  cuius nec spatium uisus nec corda decorem
  nec laudem uox ulla capit, quae luce metalli
  aemula uicinis fastigia conserit astris,
135   quae septem scopulis zonas imitatur Olympi,
  armorum legumque parens, quae fundit in omnes
  imperium primique dedit cunabula iuris,
  haec est exiguis quae finibus orta tetendit
  in geminos axes paruaque a sede profecta
140   dispersit cum sole manus. haec obuia fatis
  innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
  Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes
  et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,
  numquam succubuit damnis et territa nullo
145   uulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat,
  et, cum iam premerent flammae murumque feriret
  hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos,
  nec stetit Oceano remisque ingressa profundum
  uincendos alio quaesiuit in orbe Britannos.
150   haec est in gremium uictos quae sola recepit
  humanumque genus communi nomine fouit,
  matris, non dominae ritu, ciuesque uocauit
  quos domuit nexuque pio longinqua reuinxit.
  huius pacificis debemus moribus omnes
155   quod ueluti patriis regionibus utitur hospes,
  quod sedem mutare licet, quod ceriiere Thylen
  lusus et horrendos quondam penetrare recessus,
  quod bibimus passim Rhodanum, potamus Oronten,
  quod cuncti gens una sumus. nec terminus umquam
160   Romanae dicionis erit. iam cetera regna 160 iam temptaui : nam O ||
  luxuries uitiis odiisque superbia uertit:
  sic male sublimes fregit Spartanus Athenas
  atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit
  Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;
165   subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse
  Romanis. haec auguriis firmata Sibyllae,
  haec sacris animata Numae; huic fulmina uibrat 167 huic C : hinc C : hic c : cum c | uibrat C : librat C ||
  Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone uelat;
  arcanas huc Vesta faces, huc orgia secum
170   transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;
  huc defensurus morbos Epidaurius ultro
  reptauit placido tractu uectumque per undas
  insula Paeonium texit Tiberina draconem;
  hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,
175   protegis hanc clipeo, patriam regumque ducumque
  praecipueque tuam; dedit haec exordia lucis
  Eucherio puerumque ferens hic regia mater
  Augusto monstrauit auo: laetatus at ille
  sustulit in Tyria reptantem ueste nepotem,
180   Romaque uenturi gaudebat praescia fati,
  quod te iam tanto meruisset pignore ciuem.
      Nec tamen ingratum nec qui benefacta referre
  nesciat, hunc credas populum. si uoluere priscos
  annales libeat, quotiens hic proelia sumpsit
185   pro sociis, quotiens dono concessit amicis
  regibus Ausonio quaesitas sanguine terras!
  publica sed numquam tanto se gratia fudit
  adsensu: quis enim princeps non omnibus egit
  obsequiis dominum sese patremque uocari, 189 dominum sese C : sese dominum C ||
190   quod tibi continuis resonant conuexa diebus?
  macte nouis consul titulis! Mauortia plebes
  te dominum Bruto non indignante fatetur
  et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta
  libertas Romana pati, Stilichonis amori
195   detulit. exultant auidi, quocumque decorus
  conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt;
  nee uaga dilecto satiantur lumina uultu,
  seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,
  seu celebres ludos, solio seu fultus eburno
200   cingas iure forum, denso seu turbine uulgi 200 denso O : densi c ||
  circumfusa tuae conscendant rostra secures.
      Quae uero procerum uoces, quam certa fuere
  gaudia, cum totis exurgens ardua pinnis
  ipsa duci sacras Victoria panderet aedes!
205   o palma uiridi gaudens et amica tropaeis,
  custos imperii uirgo, quae sola mederis
  uulneribus nullumque doces sentire laborem,
  seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae
  seu magis aestiuo sedes uicina Leoni,
210   seu sceptrum sublime Iouis seu Pallados ambis
  aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,
  adsis perpetuum Latio uotisque senatus
  adnue, diua, tui. Stilicho tua saepius ornet
  limina teque simul rediens in castra reducat.
215   hunc bellis comitare fauens, hunc redde togatum
  consiliis. semper placidis te moribus egit
  seruauitque piam uictis nec polluit umquam
  laurum saeuitia. ciues nec fronte superba
  despicit aut trepidam uexat legionibus urbem,
220   sed uerus patriae consul cessantibus armis
  contentus lictore uenit nec inutile quaerit
  ferri praesidium solo munitus amore.
      Magnarum nec parcus opum geminare profundas
  distulit inpensas, sed post miracula castris
225   edita uel genero, Romae maiora reseruat.
  auratos Rhodiis imbres nascente Minerua
  indulsisse Iouem perhibent, Bacchoque paternum
  iam laxante femur mutatus palluit Hermus
  in pretium, uotique famem passurus auari
230   ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro.
  fabula seu uerum, canitur: tua copia uincit
  fontem Hermi tactumque Midae pluuiamque Tonantis.
  obscurat ueteres obscurabitque futuros
  par donis armisque manus; si solueret ignis
235   quas dedit inmanes uili pro pondere massas, 235 quas C : quot c, Heinsius : quod C : quos C ||
  argenti potuere lacus et flumina fundi.
      Nec tibi, quae pariter siluis dominaris et astris,
  exiguam Stilicho mouit, Latonia, curam.
  tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras
240   inlustrare feris summoque in uertice rupis
  Alpinae socias arcu cessante pudicas
  et pharetratarum comitum inuiolabile cogis
  concilium. ueniunt umeros et bracchia nudae
  armataeque manus iaculis et terga sagittis,
245   incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora
  puluerulenta rubent, sexum nec cruda fatetur
  uirginitas; sine lege comae; duo cingula uestem
  crure tenus pendere uetant. praecedit amicas
  flaua Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo
250   Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.
  ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida
  et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.
  iungunt se geminae, metuenda feris Hecaerge
  et soror, optatum numen uenantibus, Opis,
255   progenitae Scythia: diuas nemorumque potentes 255 progenitae Scythia C : progenies Scythiae C ||
  fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.
  hae septem uenere duces; exercitus alter
  Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,
  centum Taygeti, centum de uertice Cynthi,
260   et totidem casto genuit quas flumine Ladon.
  has ubi collectas uidit, sic Delia coepit:
      ‘O sociae, mecum thalami quae iura perosae
  uirgineo gelidos percurritis agmine montes,
  cernitis ut Latio superi communibus ornent
265   hunc annum studiis, quantos Neptunus equorum
  donet ab orbe greges, laudi quod nulla canendae
  fratris plectra uacent? nostram quoque sentiat idem
  quam meritis debemus opem. non spicula poscit
  iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris
270   omnis et a solitis noster uenatibus arcus
  temperet; in solam cruor hic seruetur harenam.
  retibus et claustris dilata morte tenendae 272 claustris C : clatris c ||
  ducendaeque ferae. cupidas arcete sagittas;
  consulis in plausum casuris parcite monstris.
275   adceleret diuisa manus: mihi cursus anhelas
  tenditur ad Syrtes, mecum Dictaea Lycaste
  et comes Opis eat. steriles iuuat ire per aestus:
  namque feras aliis tellus Maurusia donum
  praebuit, huic soli debet ceu uicta tributum.
280   dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos, 280 alumnos O : arenas Heinsius ||
  Europae uos interea perquirite saltus
  et scopulos. posita ludat formidine pastor
  securisque canat Stilichonem fistula siluis.
  pacet muneribus montes qui legibus urbes.’
285       Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe
  trans pelagus; cerui currum subiere iugales,
  quos decus esse deae primi sub limine caeli
  roscida fecundis concepit Luna cauernis:
  par nitor intactis niuibus; frons discolor auro
290   germinat et spatio summas aequantia fagos
  cornua ramoso surgunt procera metallo.
  Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste
  auratasque plagas, inmortalesque Molossi
  latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.
295   quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis
  diuersa regione ruunt ducitque cohortem
  quaeque suam. uariae formis et gente secuntur
  ingenioque canes: illae grauioribus aptae
  morsibus, hae pedibus celeres, hae nare sagaces;
300   hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae 300 tenuesque O : teneraeque c : teretesque Heinsius ||
  magnaque taurorum fracturae colla Britannae.
  Dalmatiae lucos abruptaque bracchia Pindi
  sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica cingis
  lustra, Leontodame, Germanorumque paludes
305   eruis et si quis defensus harundine Rheni
  uastus aper nimio dentes curuauerit aeuo.
  nubiferas Alpes Appenninique recessus
  Garganique niues Hecaerge prompta fatigat.
  speluncas canibus Thero rimatur Hiberas
310   informesque cauis ursos detrudit ab antris,
  quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus
  non satiauit aquis et quos iam frigore segnes
  Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.
  Cyrneis Siculisque iugis uenata uirago
315   Nebrophone ceruos aliasque in uincula cogit
  non saeuas pecudes sed luxuriantis harenae
  delicias, pompam nemorum.        Quodcumque tremendum    
  dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu
  aut rigidum saetis capitur, decus omne timorque
320   siluarum. non cauta latent, non mole resistunt
  fortia, non uolucri fugiunt pernicia cursu.
  haec laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur
  ilignis domibus. fabri nec tigna polire
  sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis
325   frondentes caueae. ratibus pars ibat onustis
  per freta, per fluuios; exanguis dextera torpet 326 per fluuios C : uel fluuios C : uel fluuiis C ||
  remigis et propriam metuebat nauita mercem.
  per terram pars ducta rotis, longoque morantur
  ordine plaustra uias montanis plena triumphis
330   et fera sollicitis uehitur captiua iuuencis,
  explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi
  conspexere boues, pauidi temone recedunt.
      Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris
  legerat eximios Phoebi germana leones,
335   Hesperidas qui saepe fugant uentoque citatis
  terrificant Atlanta iubis armentaque longe
  uastant Aethiopum quorumque inpune fragosa
  murmura pastores numquam excepere per auras. 338 pastores . . . excepere per auras C (auras c) : pastorum . . . uenere per aures C ||
  non illos taedae ardentes, non strata superne
340   lapsuro uirgulta solo, non uocibus haedi
  pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;
  ultro se uoluere capi gaudentque uideri
  tantae praeda deae. respirant pascua tandem;
  agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.
345   tum uirides pardos et cetera colligit Austri
  prodigia inmanesque simul Latonia dentes,
  qui secti ferro in tabulas auroque micantes
  inscripti rutilum caelato consule nomen
  per proceres et uulgus eant. stupor omnibus Indis
350   plurimus ereptis elephans inglorius errat
  dentibus: insedit nigra ceruice gementum
  et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis
  stirpibus auulsis patulos exarmat hiatus.
  ipsos quin etiam nobis miracula uellet
355   ducere, sed pigra cunctari mole ueretur.
      Tyrrhenas fetus Libycos conplexa per undas
  classica turba sonat, caudamque a puppe retorquens
  ad proram iacet usque leo: uix subleuat unum
  tarda ratis. fremitus stagnis auditur in imis
360   cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus
  confert monstra suis et non aequare fatetur.
  aequora sic uictor quotiens per rubra Lyaeus
  nauigat, intorquet clauum Silenus et acres
  insudant tonsis Satyri taurinaque pulsu
365   Baccharum Bromios innitant tympana remos;
  transtra ligant hederae, malum circumflua uestit
  pampinus, antemnis inlabitur ebria serpens,
  perque mero madidos currunt saliuntque rudentes
  lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.
§