|
|
|
|
Praefatio I |
II |
|
|
Phoebeo domitus Python cum decidit
arcu |
|
membraque Cirrhaeo fudit
anhela iugo, |
|
qui spiris tegeret montes, hauriret
hiatu |
|
flumina, sanguineis tingeret
astra iubis, |
4 tingeret
uel tangeret C || |
5 |
iam liber Parnasus erat, nexuque
solutum |
5 solutum
c : soluto O || |
|
coeperat erecta surgere
fronde nemus, |
|
concussaeque diu spatiosis tractibus
orni |
|
securas uentis explicuere
comas, |
|
et qui uipereo spumauit saepe
ueneno |
10 |
Cephisos nitidis purior ibat
aquis. |
|
omnis io Paean regio sonat, omnia
Phoebum |
|
rura canunt, tripodas
plenior aura rotat, |
|
auditoque procul Musarum carmine
dulci |
|
ad Themidis coeunt antra
seuera dei. |
14 seuera
O : sonora Heinsius : serena Ker || |
15 |
nunc alio domini telis Pythone
perempto |
|
conuenit ad nostram sacra
caterua lyram, |
|
qui stabilem seruans Augustis fratribus
orbem |
|
iustitia pacem, uiribus arma
regit. |
18 regit
c : regunt C : regat Buecheler || |
|
|
Liber I |
III |
|
|
Saepe mihi dubiam
traxit sententia mentem, |
|
curarent superi terras an nullus
inesset |
|
rector et incerto fluerent mortalia
casu. |
|
nam cum dispositi quaesissem foedera
mundi |
5 |
praescriptosque mari fines annique
meatus |
|
et lucis noctisque uices, tunc omnia
rebar |
|
consilio firmata dei, qui lege
moueri |
|
sidera, qui fruges diuerso tempore
nasci, |
|
qui uariam Phoeben alieno iusserit
igni |
10 |
conpleri Solemque suo, porrexerit
undis |
|
litora, tellurem medio librauerit
axe. |
|
sed cum res hominum tanta caligine
uolui |
|
aspicerem laetosque diu florere
nocentes |
|
uexarique pios, rursus labefacta
cadebat |
15 |
religio causaeque uiam non sponte
sequebar |
15 causaeque
O ] sectaeque Ker || |
|
alterius, uacuo quae currere semina
motu |
|
adfirmat magnumque nouas per inane
figuras |
17 nouas
O ] uagas Birt || |
|
fortuna non arte regi, quae numina
sensu |
|
ambiguo uel nulla putat uel nescia
nostri. |
20 |
abstulit hunc tandem Rufini poena
tumultum |
|
absoluitque deos. iam non ad culmina
rerum |
|
iniustos creuisse queror; tolluntur in
altum |
|
ut lapsu grauiore ruant. uos pandite
uati, |
|
Pierides, quo tanta lues eruperit
ortu. |
25 |
Inuidiae quondam
stimulis incanduit atrox |
|
Allecto, placidas late cum cerneret
urbes. |
|
protinus infernas ad limina taetra
sorores, |
|
concilium deforme, uocat. glomerantur in
unum |
|
innumerae pestes Erebi, quascumque
sinistro |
30 |
Nox genuit fetu: nutrix Discordia
belli, |
|
imperiosa Fames, leto uicina
Senectus |
|
inpatiensque sui Morbus Liuorque
secundis |
|
anxius et scisso maerens uelamine
Luctus |
|
et Timor et caeco praeceps Audacia
uultu |
35 |
et Luxus populator opum, quem semper
adhaerens |
|
infelix humili gressu comitatur
Egestas, |
|
foedaque Auaritiae conplexae pectora
matris |
|
insomnes longo ueniunt examine
Curae. |
|
conplentur uario ferrata sedilia
coetu |
40 |
toruaque conlectis stipatur curia
monstris. |
|
Allecto stetit in mediis uulgusque
tacere |
|
iussit et obstantes in tergum reppulit
angues |
|
perque umeros errare dedit. tum corde sub
imo |
|
inclusam rabidis patefecit uocibus
iram: |
45 |
Sicine tranquillo
produci saecula cursu, |
|
sic fortunatas patiemur uiuere
gentes? |
|
quae noua corrupit nostros clementia
mores? |
47 corrupit
C : corrumpit C || |
|
quo rabies innata perit? quid inania
prosunt |
|
uerbera, quid facibus nequiquam cingimur
atris? |
50 |
heu nimis ignauae, quas Iuppiter arcet
Olympo, |
|
Theodosius terris. en aurea nascitur
aetas, |
|
en proles antiqua redit. Concordia,
Virtus, |
|
cumque Fide Pietas alta ceruice
uagantur |
|
insignemque canunt nostra de plebe
triumphum. |
55 |
pro dolor! ipsa mihi liquidas delapsa per
auras |
|
Iustitia insultat uitiisque a stirpe
recisis |
|
elicit oppressas tenebroso carcere
leges. |
|
at nos indecores longo torpebimus
aeuo |
|
omnibus eiectae regnis? agnoscite
tandem |
60 |
quid Furias deceat; desuetas sumite
uires |
|
conuentuque nefas tanto decernite
dignum. |
|
iam cupio Stygiis inuadere nubibus
astra, |
|
iam flatu uiolare diem, laxare
profundo |
|
frena mari, fluuios ruptis inmittere
ripis, |
65 |
et rerum uexare fidem. sic fata
cruentum |
|
mugiit et totos serpentum erexit
hiatus |
|
noxiaque effudit concusso crine
uenena. |
|
Anceps motus erat
uulgi: pars maxima bellum |
|
indicit superis, pars Ditis iura
tuetur, |
70 |
dissensuque alitur rumor: ceu murmurat
alti |
|
inpacata quies pelagi, cum flamine
fracto |
|
durat adhuc saeuitque tumor dubiumque per
aestum |
|
lassa recedentis fluitant uestigia
uenti. |
|
Inproba mox surgit
tristi de sede Megaera, |
75 |
quam penes insani fremitus animique
profanus |
|
error et undantes spumis furialibus
irae: |
|
non nisi quaesitum cognata caede
cruorem |
|
inlicitumue bibit, patrius quem fuderit
ensis, |
|
quem dederint fratres; haec terruit Herculis
ora |
80 |
et defensores terrarum polluit
arcus, |
|
haec Athamanteae derexit spicula
dextrae, |
|
haec Agamemnonios intra bacchata
penates |
|
alternis lusit iugulis; hac auspice
taedae |
|
Oedipoden matri, natae iunxere
Thyesten. |
85 |
quae tunc horrisonis effatur talia
dictis: |
|
Signa
quidem, o
sociae, diuos attollere contra |
86 o sociae
C : sociae C || |
|
nec fas est nec posse reor; sed laedere
mundum |
|
si libet et populis commune intendere
letum, |
|
est mihi prodigium cunctis inmanius
hydris, |
90 |
tigride mobilius feta, uiolentius
Austris |
|
acribus, Euripi refluis incertius
undis, |
|
Rufinus, quem prima meo de matre
cadentem |
|
suscepi gremio. paruus reptauit in
isto |
|
saepe sinu teneroque per ardua colla
uolutus |
95 |
ubera quaesiuit fletu, linguisque
trisulcis |
|
mollia lambentes finxerunt membra
cerastae. |
|
meque etiam tradente dolos artesque
nocendi |
|
edidicit simulare fidem sensusque
minaces |
|
protegere et blando fraudem praetexere
risu, |
100 |
plenus saeuitiae lucrique cupidine
feruens. |
|
non Tartesiacis illum satiarit
harenis |
101
satiarit C : satiaret O || |
|
tempestas pretiosa Tagi, non stagna
rubentis |
|
aurea Pactoli; totumque exhauserit
Hermum, |
|
ardebit maiore siti. quam fallere
mentes |
105 |
doctus et unanimos odiis turbare
sodales! |
|
talem progenies hominum si prisca
tulisset, |
|
Pirithoum fugeret Theseus, offensus
Oresten |
|
desereret Pylades, odisset Castora
Pollux. |
|
ipsa quidem uinci fateor rapidoque
magistram |
110 |
praeuenit ingenio. nec plus sermone
morabor: |
|
solus habet scelerum quidquid possedimus
omnes. |
|
hunc ego, si uestrae res est accommoda
turbae, |
|
regalem ad summi producam principis
aulam. |
|
sit licet ipse Numa grauior, sit denique
Minos, |
114 ipse
C : ille C || |
115 |
cedet et insidiis nostri flectetur alumni. |
|
Orantem sequitur
clamor cunctaeque profanas |
|
porrexere manus inuentaque tristia
laudant. |
|
illa ubi caeruleo uestes conexuit
angue |
|
nodauitque adamante comas, Phlegethonta
sonorum |
120 |
poscit et ambusto flagrantis ab aggere
ripae |
|
ingentem piceo succendit gurgite
pinum |
|
pigraque ueloces per Tartara concutit
alas. |
|
Est locus extremum
pandit qua Gallia litus |
|
Oceani praetentus aquis, ubi fertur
Vlixes |
125 |
sanguine libato populum mouisse
silentem. |
125
silentem c : silentum O || |
|
illic umbrarum tenui stridore
uolantum |
|
flebilis auditur questus; simulacra
coloni |
|
pallida defunctasque uident migrare
figuras. |
|
hinc dea prosiluit Phoebique egressa
serenos |
130 |
infecit radios ululatuque aethera
rupit |
|
terrifico: sensit ferale Britannia
murmur |
|
et Senonum quatit arua fragor reuolutaque
Tethys |
|
substitit et Rhenus proiecta torpuit
urna. |
|
tunc in canitiem mutatis sponte
colubris |
135 |
longaeuum mentita senem rugisque
seueras |
|
persulcata genas et ficto languida
passu |
|
inuadit muros Elusae, notissima
dudum |
|
tecta petens, oculisque diu liuentibus
haesit |
|
peiorem mirata uirum; tum talia
fatur: |
140 |
Otia te,
Rufine,
iuuant frustraque iuuentae |
|
consumis florem patriis inglorius
aruis? |
|
heu nescis quid fata tibi, quid sidera
donent, |
|
quid Fortuna paret: toto dominabere
mundo |
|
si parere uelis! artus ne sperne
seniles! |
145 |
namque mihi magicae uires aeuique
futuri |
|
praescius ardor inest; noui quo Thessala
cantu |
|
eripiat lunare iubar, quid signa
sagacis |
|
Aegypti ualeant, qua gens Chaldaea
uocatis |
|
imperet arte deis, nec me latuere
fluentes |
150 |
arboribus suci funestarumque
potestas |
|
herbarum, quidquid letali germine
pollens |
151 germine
c : gramine O || |
|
Caucasus et Scythicae uernant in
crimina |
|
rupes, quas legit Medea ferox et callida
Circe. |
|
saepius horrendos Manes sacrisque
citaui |
155 |
nocturnis Hecaten et condita funera
traxi |
|
carminibus uictura meis, multosque
canendo, |
|
quamuis Parcarum restarent fila,
peremi. |
|
ire uagas quercus et fulmen stare
coegi |
|
uersaque non prono curuaui flumina
lapsu |
160 |
in fontes reditura suos. neu uana
locutum |
|
me fortasse putes, mutatos cerne penates. |
|
dixerat, et niueae (mirum!) coepere
columnae |
|
ditari subitoque trabes lucere
metallo. |
|
Inlecebris capitur,
nimiumque elatus auaro |
165 |
pascitur intuitu. sic rex ad prima
tumebat |
|
Maeonius, pulchro cum uerteret omnia
tactu; |
|
sed postquam riguisse dapes fuluamque
reuinctos |
|
in glaciem uidit latices, tum munus
acerbum |
|
sensit et inuiso uotum damnauit in
auro. |
170 |
ergo animi uictus sequimur quocumque
uocabis, |
|
seu tu uir seu numen ait, patriaque
relicta |
|
Eoas Furiae iussu tendebat ad
arces, |
|
instabilesque olim Symplegadas et freta
remis |
|
incluta Thessalicis, celsa qua Bosporos
urbe |
175 |
splendet et Odrysiis Asiam discriminat
oris. |
|
Vt longum permensus
iter ductusque maligno |
|
stamine fatorum claram subrepsit in
aulam, |
|
ilicet ambitio nasci, discedere
rectum, |
|
uenum cuncta dari. profert arcana,
clientes |
180 |
fallit et ambitos a principe uendit
honores. |
|
ingeminat crimen, commoti pectoris
ignem |
|
nutrit et exiguum stimulando uulnus
acerbat. |
|
ac uelut innumeros amnes accedere
Nereus |
|
nescit et undantem quamuis hinc hauriat
Histrum, |
185 |
hinc bibat aestiuum septeno gurgite
Nilum, |
|
par semper similisque manet: sic fluctibus
auri |
|
expleri calor ille nequit. cuicumque
monile |
|
contextum gemmis aut praedia culta
fuissent, |
|
Rufino populandus erat, dominoque
parabat |
190 |
exitium fecundus ager; metuenda
colonis |
|
fertilitas; laribus pellit, detrudit
auitis |
|
finibus; aut aufert uiuis aut occupat
heres. |
|
congestae cumulantur opes orbisque
ruinas |
|
accipit una domus; populi seruire
coacti |
195 |
plenaque priuato succumbunt oppida
regno. |
|
Quo, uaesane, ruis?
teneas utrumque licebit |
|
Oceanum, laxet rutilos tibi Lydia
fontes, |
|
iungantur solium Croesi Cyrique
tiaras, |
|
numquam diues eris, numquam satiabere
quaestu. |
200 |
semper inops quicumque cupit. contentus
honesto |
|
Fabricius paruo spernebat munera
regum |
|
sudabatque graui consul Serranus
aratro |
|
et casa pugnaces Curios angusta
tegebat. |
|
haec mihi paupertas opulentior, haec mihi
tecta |
205 |
culminibus maiora tuis. ibi quaerit
inanes |
|
luxuries nocitura cibos: hic donat
inemptas |
|
terra dapes. rapiunt Tyrios ibi uellera
fucos |
|
et picturatae saturantur murice
uestes; |
|
hic radiant flores et prati uiua
uoluptas |
210 |
ingenio uariata suo. fulgentibus
illic |
|
surgunt strata toris; hic mollis panditur
herba |
|
sollicitum curis non abruptura
soporem. |
|
turba salutantum latas ibi perstrepit
aedes; |
|
hic auium cantus, labentis murmura
riui. |
215 |
uiuitur exiguo melius; natura
beatis |
|
omnibus esse dedit, si quis cognouerit
uti. |
|
haec si nota forent, frueremur simplice
cultu, |
|
classica non gemerent, non stridula fraxinus
iret, |
|
non uentus quateret puppes, non machina
muros. |
220 |
Crescebat scelerata
sitis praedaeque recentis |
|
incestus flagrabat amor, nullusque
petendi |
|
cogendiue pudor: crebris periuria
nectit |
|
blanditiis; sociat perituro foedere
dextras. |
|
si semel e tantis poscenti quisque
negasset, |
225 |
effera praetumido quatiebat corda
furore. |
|
quae sic Gaetuli iaculo percussa
leaena |
226
Gaetuli O : Gaetulo Heinsius || |
|
aut Hyrcana premens raptorem belua
partus |
|
aut serpens calcata furit? iurata
deorum |
|
maiestas teritur; nusquam reuerentia
mensae. |
230 |
non coniunx, non ipse simul, non pignora
caesa |
|
sufficiunt odiis; non extinxisse
propinquos, |
|
non notos egisse sat est; excindere
ciues |
|
funditus et nomen gentis delere
laborat. |
|
nec celeri perimit leto; crudelibus
ante |
235 |
suppliciis fruitur; cruciatus, uincla,
tenebras |
|
dilato mucrone parat. pro saeuior
ense |
|
parcendi rabies concessaque uita
dolori! |
|
mors adeone parum? causis fallacibus
instat, |
|
arguit attonitos se iudice. cetera
segnis, |
240 |
ad facinus uelox, penitus regione
remotas |
|
inpiger ire uias: non illum Sirius
ardens |
|
brumaue Riphaeo stridens Aquilone
retardat. |
|
effera torquebant auidae praecordia
curae, |
|
effugeret ne quis gladios neu perderet
ullum |
245 |
Augusto miserante nefas. non flectitur
annis, |
|
non aetate labat: iuuenum rorantia
colla |
|
ante patrum uultus stricta cecidere
securi; |
|
ibat grandaeuus nato moriente
superstes |
|
post trabeas exul. quis prodere tanta
relatu |
250 |
funera, quis caedes possit deflere
nefandas? |
|
quid tale inmanes umquam gessisse
feruntur |
|
uel Sinis Isthmiaca pinu uel rupe
profunda |
|
Sciron uel Phalaris tauro uel carcere
Sulla? |
|
o mites Diomedis equi, Busiridis
arae |
255 |
clementes! iam, Cinna, pius, iam, Spartace,
lenis |
|
Rufino conlatus
eris! Deiecerat
omnes |
|
occultis odiis terror tacitique
sepultos |
|
suspirant gemitus indignarique
uerentur. |
|
at non magnanimi uirtus Stilichonis
eodem |
260 |
fracta metu; solus medio sed turbine
rerum |
|
contra letiferos rictus contraque
rapacem |
|
mouit tela feram, uolucris non praepete
cursu |
|
uectus equi, non Pegaseis adiutus
habenis. |
|
hic cunctis optata quies, hic sola
pericli |
265 |
turris erat clipeusque trucem proiectus in
hostem, |
|
hic profugis sedes aduersaque signa
furori, |
|
seruandis hic castra bonis. hucusque
minatus |
|
haerebat retroque fuga cedebat
inerti: |
|
haud secus hiberno tumidus cum uertice
torrens |
270 |
saxa rotat uoluitque nemus pontesque
reuellit, |
|
frangitur obiectu scopuli quaerensque
meatum |
|
spumat et inlisa montem circumtonat
unda. |
|
Qua dignum te laude
feram, qui paene ruenti |
|
lapsuroque tuos umeros obieceris
orbi? |
275 |
te nobis, trepidae sidus ceu dulce
carinae, |
|
ostendere dei, geminis quae lassa
procellis |
|
tunditur et uicto trahitur iam caeca
magistro. |
|
Inachius rubro perhibetur in aequore
Perseus |
|
Neptuni domuisse pecus, sed tutior
alis: |
280 |
te non pinna uehit; rigida cum Gorgone
Perseus: |
|
tu non uipereo defensus crine
Medusae; |
|
illum uilis amor suspensae uirginis
egit: |
|
te Romana salus. taceat superata
uetustas, |
|
Herculeos conferre tuis iam desinat
actus. |
285 |
una Cleonaeum pascebat silua
leonem; |
|
Arcadiae saltum uastabat dentibus
unum |
|
saeuus aper, tuque, o conpressa matre
rebellis, |
|
non ultra Libyae fines, Antaee,
nocebas |
|
solaque fulmineo resonabat Creta
iuuenco |
290 |
Lernaeamque uirens obsederat hydra
paludem. |
|
hoc monstrum non una palus, non una
tremebat |
|
insula, sed Latia quidquid dicione
subactum |
|
diuidit a primis Gangen horrebat
Hiberis. |
|
hoc neque Geryones triplex nec turbidus
Orci |
295 |
ianitor aequabit nec si concurrat in
unum |
|
uis hydrae Scyllaeque fames et flamma
Chimaerae. |
|
Certamen sublime diu,
sed moribus inpar, |
|
uirtutum scelerumque fuit. iugulare
minatur, |
|
tu prohibes; ditem spoliat, tu reddis
egenti. |
300 |
eruit, instauras; accendit proelia,
uincis. |
|
ac, uelut infecto morbus crudescere
caelo |
|
incipiens primos pecudum depascitur
artus, |
|
mox populos urbesque rapit uentisque
perustis |
|
corruptos Stygiam pestem desudat in
amnes, |
305 |
sic auidus praedo iam non per singula
saeuit, |
|
sed sceptris inferre minas omnique
perempto |
|
milite Romanas ardet prosternere
uires. |
|
iamque Getas Histrumque mouet
Scythiamque
receptat |
|
auxilio traditque suas hostilibus
armis |
310 |
reliquias. mixtis descendit Sarmata
Dacis, |
|
et qui cornipedes in pocula uulnerat
audax |
|
Massagetes caesamque bibens Maeotin
Alanus |
|
membraque qui ferro gaudet pinxisse
Gelonus, |
|
Rufino collecta manus. uetat ille
domari |
315 |
innectitque moras et congrua tempora
differt. |
|
nam tua cum Geticas strauisset dextra
cateruas, |
|
ulta ducis socii letum, parsque una
maneret |
|
debilior facilisque capi, tunc inpius
ille |
|
proditor imperii coniuratusque
Getarum |
320 |
distulit instantes eluso principe
pugnas, |
|
Hunorum laturus opem, quos adfore
bello |
|
norat et inuisis mox se coniungere
castris. |
|
Est genus extremos
Scythiae uergentis in ortus |
|
trans gelidum Tanain, quo non famosius
ullum |
325 |
Arctos alit. turpes habitus obscaenaque
uisu |
|
corpora; mens duro numquam cessura
labori; |
|
praeda cibus, uitanda Ceres, frontemque
secari |
|
ludus et occisos pulchrum iurare
parentes. |
|
nec plus nubigenas duplex natura
biformes |
330 |
cognatis aptauit equis: acerrima
nullo |
|
ordine mobilitas insperatique
recursus. |
|
quos tamen inpauidus contra spumantis ad
Hebri |
|
tendis aquas, sic ante tubas aciemque
precatus: |
|
Mauors. nubifero seu tu procumbis in
Haemo |
335 |
seu te cana gelu Rhodope seu remige
Medo |
|
sollicitatus Athos seu caligantia
nigris |
|
ilicibus Pangaea tenent, accingere
mecum |
|
et Thracas defende tuos. si laetior
adsit |
|
gloria, uestita spoliis donabere quercu. |
340 |
Audiit illa pater
scopulisque niualibus Haemi |
|
surgit et hortatur celeres clamore
ministros: |
|
fer galeam, Bellona, mihi nexusque
rotarum |
|
tende, Pauor. frenet rapidos Formido
iugales. |
343 frenet
O : frena c || |
|
festinas urgete manus. meus ecce
paratur |
345 |
ad bellum Stilicho, qui me de more
tropaeis |
|
ditat et hostiles suspendit in arbore
cristas. |
|
communes semper litui, communia
nobis |
|
signa canunt iunctoque sequor tentoria
curru. |
|
sic fatus campo insiluit lateque
fugatas |
350 |
hinc Stilicho turmas, illinc Gradiuus
agebant |
|
et clipeis et mole pares: stat cassis
utrique |
|
sidereis hirsuta iubis loricaque
cursu |
|
aestuat et largo satiatur uulnere
cornus. |
|
Acrior interea uoto
multisque Megaera |
355 |
luxuriata malis maestam deprendit in
arce |
|
Iustitiam diroque prior sic ore
lacessit: |
|
en tibi prisca quies renouataque saecula
rursus, |
|
ut rebare, uigent! en nostra potentia
cessit |
|
nec locus est usquam Furiis! huc lumina
flecte. |
360 |
aspice barbaricis iaceant quot moenia
flammis, |
|
quas mihi Rufinus strages quantumque
cruoris |
|
praebeat et quantis epulentur caedibus
hydri. |
|
linque homines sortemque meam, pete sidera,
notis |
|
autumni te redde plagis, qua uergit in
Austrum |
365 |
Signifer: aestiuo sedes uicina
Leoni |
|
iam pridem gelidaeque uacant confinia
Librae. |
|
atque utinam per magna sequi conuexa
liceret! |
|
Diua refert: non
ulterius bacchabere demens. |
|
iam poenas tuus iste dabit, iam debitus
ultor |
370 |
inminet, et terras qui nunc ipsumque
fatigat |
|
aethera nec uili moriens condetur
harena. |
|
iamque aderit laeto promissus Honorius
aeuo |
|
nec forti genitore minor nec fratre
corusco, |
|
qui subiget Medos, qui cuspide proteret
Indos. |
375 |
sub iuga uenturi reges; calcabitur
asper |
|
Phasis equo pontemque pati cogetur
Araxes, |
|
tuque simul grauibus ferri religata
catenis |
|
expellere die debellatasque
draconum |
|
tonsa comas imo barathri claudere
recessu. |
380 |
tum tellus communis erit, tum limite
nullo |
|
discernetur ager; nec uomere sulcus
obunco |
381 obunco
C : adunco C |
|
findetur: subitis messor gaudebit
aristis. |
|
rorabunt querceta fauis; stagnantia
passim |
383 fauis
C : fauos C || |
|
uina fluent oleumque lacus; nec murice
tinctis |
384 oleumque
Heinsius : oleique O || |
385 |
uelleribus quaeretur honos, sed sponte
rubebunt |
|
attonito pastore greges pontumque per
omnem |
|
ridebunt uirides gemmis nascentibus algae. |
§ |